Анқара иштирокидаги қатор минтақавий инқирозлар Туркиянинг минтақавий даъволарини жиддий равишда сусайтириши мумкин. 2010 йиллардан бошлаб Анқара ташқи сиёсати оқилона асослардан узоқлашди ва мамлакат энди атрофдаги воқеаларга давлат манфаатлари нуқтаи назаридан ва объектив меъёрлар нуқтаи назаридан баҳо бера олмайди.
Ташқи сиёсат нуқтаи назаридан Туркия қўшнилари билан мувозанатли муносабатларни ўрнатадиган, минтақавий можароларда тинчлик ва ярашувни қўллаб-қувватлайдиган ва энг муҳими, бетарафликни сақлайдиган мамлакат хусусиятларини бутунлай йўқотди. Арманистон-Озарбайжон можаросига қараймиз. Туркия можарога бир томонлама ёндашмоқда. Бу Президент Ражаб Тoйиб Эрдўғаннинг янги ёндашув тизими, унга кўра у минтақада ҳарбий ташаббус кўрсатишни зарур деб билади. Ўзини Озарбайжоннинг табиий иттифоқчиси деб билган Туркия, Арманистон-Озарбайжон таранглигини тарихий турк-арман зиддияти билан баҳоламоқда.
Ташқи сиёсат ирқи, мазҳаби, миллати ва тарихи бўйича
Бугун Туркия ўз сиёсатини қаерда олиб боришидан қатъи назар, буни тарихий, диний, этник ёки ирқий мансубликка асосланиб амалга оширади. Ташқи сиёсатнинг асослари: ирқий – Марказий Осиё ва туркий халқлар асосан яшайдиган давлатлар билан; диний – араб давлатлари билан; Усмонли – Болқонда умумий тарихи бўлган мамлакатлар билан биргаликда бўлади. Туркиядаги сиёсий қарор қабул қилувчилар дунё тартибини идрок этишда ва талқин қилишда ушбу эътиқодларга асосланади. Ўтмишдаги «буюк ва шонли» империя хотираси билан Анқара ўз минтақасида самарали ҳамда белгиловчи куч бўлишга ҳаракат қилаётган исломий, ирқий-этник, миллатчилик, маданий ва тарихий стереотиплар Анқарани экспансиячи актёрга айлантиради.
Ушбу бузуқ ғоявий ёндашув Туркияни рационалликдан узоқлаштиради. Ёш Туркия даврида тўпланган ўнлаб йиллик ташқи сиёсат ва хавфсизлик ютуқлари беҳуда кетади. Совет Иттифоқи қулаганидан кейин 1991 йилда туркий келиб чиқиши бўлган халқларнинг миллий давлатлари ўзларининг мустақиллигини эълон қилишди. Туркияда «турк дунёсининг туғилиши» деб қабул қилинадиган бу ҳолат пантурклар носталгиясини яна қўзғатди. Ушбу қарашлар 90-йилларда Европа интеграциясидан четлатилган Туркияда жуда машҳур бўлган.
Ушбу тахминларнинг кенг тарқалган муаммоси уларнинг мантиқсизлиги бўлди. Уларнинг барчаси Туркияни буюк қудратга айлантиришга ва Ислом дини омилидан сиёсатда фойдаланишга қаратилган лойиҳалар эди. Бошқача қилиб айтганда, сиёсий элита онгида чуқур илдиз отган сиёсий ислом тушунчаси жой олди. Ушбу лойиҳаларнинг яна бир умумий хусусияти уларнинг муваффақиятсизлиги.
Анқаранинг интилишлари ва мақсадлари ўртасидаги туб қарама-қаршиликлар
Бир томондан дунёвий давлат бўлиш, бошқа томондан ташқи сиёсатдаги «умумий ислом ўтмиши» га асосланиб ҳаракат қилиш жиддий номувофиқлик ва қарама-қаршиликдир. Ёки бундай номувофиқлик: курдлар ва Туркиядаги бошқа этник турк бўлмаган жамоаларга туркликнинг умумий фуқароликка асосланган ўзлик эканлигини диктаторлаш билан бирга, чет элдаги туркий «қабилачилар» билан интеграция ҳамда яқинлашиш сиёсатига интилишдир.
Собиқ Усмонли ҳудудларини «ички ҳудудлар» деб қабул қиладиган ва ҳокимиятни лойиҳалашни бошлаган Туркия, республика томонидан ишлаб чиқилган Усмонлиларга қарши позицияга зид келади.
Адолат ва тараққиёт партиясининг (АКП) ҳокимиятга келиши билан Европа Иттифоқининг аҳамияти яна ошди.
Хельсинки саммитида бошланган тўлақонли аъзолик нуқтаи назарига содиқ қолган исломийлар Ғарб ва Европа Иттифоқига қаратилган бу позицияни 2010 йил бошларига қадар сақлаб қолишди. Айни пайтда минтақавий сиёсатда конструктив, янада оқилона ва тинчлик позицияси эгалланди. Бироқ, 2010 йилда яна бу алоқа иплари узилди. Яҳудийларга қарши ва юнонларга қарши қарашлар замонавий Камалист Евроосиёчиларнинг чаппараст миллатчи тасаввурлари билан умумий тил топди.
Қизиқарли тарзда, миллатчилар ва турончиларнинг қарашлари ҳам бирлашди. Эрдўған раҳбарлигида Туркия ўзларининг таъсир зонаси деб атаган ҳудудларга киришни бошлади: Суриядан Ливияга, Юнон оролларидан Жанубий Кавказгача.
Бугунги кунда жиҳодчиларга маош тўлайдиган, қўшни давлатлардаги ички ва ташқи қарама-қаршиликларда фойдаланадиган, қўшни давлатлардаги чегараларни ўзгартиришда қатнашадиган, бошқа мамлакатларнинг суверенитети остида сувларда иқтисодий кенгайиш имкониятларини қидирадиган, буни таъкидлайдиган ва аслида кўрсатадиган давлат мавжуд.
НАТОга аъзо бўлишига қарамай, бу Россия, Хитой ва Эрон каби жаҳон кучлари билан ишқибоз бўлиб, талаблари ҳамда кучлари мувозанатсиз бўлган покер ўйинчисига ўхшаб ўзларининг исломий-миллатчилик изланишларини хавф остига қўйган давлатдир.
Либерал қадриятлар таназзулга юз тутган бир пайтда, Сурияда фуқаролар уруши бошланган пайтда, Европа Иттифоқи тарихидаги энг катта инқирозда, Американи изоляция тарафдорлари ўз қобиғига тортаётган бир пайтда Анқарада шаклланган режим имкониятни бой беришни истамайди.
Минтақавий сиёсатида тажовузкор бўлиб қолган Анқара энди ўз амницияларини яширишга ҳожат ҳам сезмайди. Ҳукумат ТИКА, Дин ишлари бўйича идора, Юнус Эмре институти маданият марказлари ва Юнус Эмре маданият марказлари каби давлат идораларидан фойдаланган ҳолда ушбу мақсадни амалга оширишга ҳаракат қилмоқда.
Туркия ташқи сиёсатидаги минтақавий омиллар
Суриядаги кучлар мувозанатининг ёмонлашиши, 5 миллион суриялик қочқиннинг кўчирилиши, бир миллионнинг Европа Иттифоқига ўтиши Туркияни Ғарбга қарши иммунитет билан таъминлади. Европа Иттифоқи музокараларни тўғридан-тўғри тугатиш ёки Божхона иттифоқини бекор қилиш ёки ҳеч бўлмаганда музлатиш каби санкцияларни қўллай олмаяпти.
Албатта, бу эрда савдо алоқалари рол ўйнайди. Бошқача қилиб айтганда, бугун бизнинг олдимизда Туркия билан ўйиндан ўзини топган Европа Иттифоқи олдида кучли баҳсларга эга бўлган Анқара турибди. Бошқа томондан, АҚШ Трамп даврида глобал сиёсатини ўзгартирди ва ичкарига ўгирилди.
Бундан ташқари, Анқара муқобил кучлар иттифоқи сифатида Россия, Эрон ва Хитой блогидан жой олишга ҳаракат қилди. Туркия ҳаттоки Шарқий Ўрта ер денгизида «Мовий Ватан» каби экспансионистик концепцияни ҳарбий кучни проекциялаш орқали қўллайди. Европа Иттифоқи ушбу ҳаракатларга одатий муносабатда бўлолмайди.
Ҳақиқатан ҳам Ливияда ишончли вакил урушини олиб бораётган Туркия Бош штаби жиҳодчи гуруҳлар билан ҳамкорлик қилади, уларга маош тўлайди, уларни моддий-техник қўллаб-қувватлайди.
ЕИ ҳам, АҚШ ҳам бунга муносабат билдирмаяпти. Худди шу стратегия Тоғли Қорабоғ ва Арманистон-Озарбайжон можаросида ҳам қўлланилмоқда. Туркия Бош штаби Озарбайжоннинг ҳарбий фаолиятини самарали бошқаради. Россия Туркияга муҳтож. Россия евросиялиги нуқтаи назаридан Туркия билан ҳамкорлик глобал мувозанатни ўзгартириши мумкин. Россия ва Хитой ҳозирги ҳолатни ўзгартирмоқчи. Эрон ва Туркия бу жабҳада табиий иштирокчилар.
Қўшма Штатлар ўз тарихидаги энг заиф даврлардан бирини бошдан кечирмоқда. 1945 йилда атом энергиясига айланганидан бери Америка ҳеч қачон бундай заиф бўлмаган. Европани ўз муаммолари қамраб олган.
Ўз бойликларини хавф остига қўймаслик учун ён беришга тайёр бўлган Европа Иттифоқи мамлакатлари қарама-қаршиликдан унчалик манфаатдор эмаслар. Бундан ташқари, Германия Россия билан муносабатларни бузишни истамайди. Шунингдек, Туркия Германия учун ҳам муҳимдир. Айниқса, Германиянинг 3 миллион турк аҳолиси ва Берлиннинг тижорат манфаатлари учун жуда муҳимдир.
Manba: Zamonaviy.CoM -Saytdan olindi.
Ushbu ma'lumot hordiq.uz dan olindi! < ! > DO'STLARINGIZGA YUBORING:
Quyidagi yangiliklarni o'qing dod devorasiz:
|