Юртимизда нақд пулсиз тўлов тизими кенг оммалашган. Бироқ, тўлов тизимларини ривожлантириш учун замонавий технологик ечимларни жорий этиш борасида камчиликлар ҳам кўзга ташланмоқда.
Соҳага инновацион маҳсулотларни жалб этиш, тўлов бозорида рақобатни ривожлантириш ва одамларни фирибгарлардан ҳимоя қилиш борасида Миллий банклараро процессинг маркази директори Шуҳрат ҚУРБОНОВ билан суҳбатлашдик.
– Карта ишлатгандан кўра, нақд пул яхши-ку, деган фикрлар кўп айтилади,– дейди Ш. Қурбонов. – Шунинг учун супермаркетга бориб, синов тариқасида картада ва нақд шаклда пул тўлаб, бунинг учун қанча вақт сарфланишини билдик. Картадан 11 сонияда маблағ ечилган бўлса, нақд пулни тўлашга 30 сония керак бўлди. Энди савдо тармоқларида навбатни кўз олдингизга келтиринг, айниқса, янги йил байрами олдидан. 31 декабрда ишдан чиқсангиз, уйга торт олиш кераклиги айтилди. Катта навбатда нақд пулнинг қўлдан-қўлга ўтиб, саналишидан эзилиб кетасиз. Агар пластик карточка бўлса, навбат тезроқ ҳаракатга келади.
Олдинлари автомобиль харид қилишга одамлар қопда пул олиб келарди ва уни икки кассир ярим кун санар эди. Йирик пуллар бўлса-ку, бир неча соат керак бўларди.
Нақд пул яхшими ёки картадагими? Дунёда бу саволга аллақачон жавоб топилган. Айни вақтда уларда карталар оғирлашмоқда. Мисол учун, бир ой давомида пластикда бензин харид қилсангиз, кейинги ойда 30 литр бонусга бериши мумкин.
Ҳаётимизни ғарбга солиштирсак, бизда ҳаммаси бошқача. Улар маблағини бир нечта картада, камига банкдаги ҳисоб рақамларда сақлайди. Бизнинг маошимиз эса бир картада ёки нақд шаклда туради.
Мисол учун, миллион сўмлик ҳамённи йўқотсангиз, уни топилиши даргумон. Пластик карта йўқолса, унинг пин коди ҳамма биладиган тўртта 1 ёки 5 бўлмаса банкка келиб, ҳисоб рақамини «музлатиш» мумкин. Муҳими, пулингизни йўқотмайсиз.
– Нақд пул бемалол бўлсада, айни вақтда айрим савдо дўконлари пластик карточкадан тўлов қабул қилишни истамайди. Шундай экан, маошлар тўлиқ нақд пулда тўланса, нима ўзгаради?
– Бизда бир қизиқ ҳолат бор. Тадбиркорлар нақд пулни олиб банкка топширса текин. Картадан ўтса 0,2 фоиз комиссия тўлайди. Истаган давлатни кузатсангиз, нақд пул учун 0,1 фоиздан 0,2 фоизга тўлов бор. Негаки, кассир уни олиб келиши, ўтказиши керак.
Қиёслаш учун ўзим дуч келган ҳолатни айтиб бераман. Латвияга борганимда банкка нақд пул қўйишимга тўғри келди. Қарасам, эшикка ёзиб қўйибди, «Банкка келиб амалиёт бажарсангиз 5 фоиз хизмат ҳаққи тўлайсиз». Хорижда оператор билан ишлаш доим қиммат. Негаки, кассирга маош бериш, ижтимоий тўловларни тўлаш керак. Шунинг учун чет элда ишчи кучи технологияга нисбатан қиммат. Битта бонкомат қўйиш, кассирни иш билан таъминлашдан арзон. Бонкоматни олиб келасиз ва ўрнатасиз. Бошқа харажат йўқ. Биз ҳам ана шундай ривожланишга яқинлашиб келмоқдамиз. Бизда ҳам ишчи кучи қимматлашса, кассирнинг ҳам нархи ошиб боради. Шунда учта кассирдан кўра, битта аппарат самаралироқ бўлади. Мижозлар ҳам банкка келмасдан, масофадан тўловларни амалга оширади.
– Дарҳақиқат, пандемия банкларда рақамлашиш жараёнини тезлаштирди.
– Банкларни рақамлаштириш давр талаби. Бунда харажатлар 7-10 фоизга камайди. Бунда банклар фойдани эмас, балки харажатларни камайтиради. Аслида ҳам мақсад даромадни ошириш.
Атрофга қаранг, олдин битта бонкамат турган жойда энди кетма-кет 3-4 банкомат жойлаштирилган. Чунки, банклар ўртасида мижоз учун кураш бошланди. Терминални нархи ҳам уч баробарга арзонлашиб, 300 доллардан 120 доллар атрофида бўлиб қолди.
Ҳисобланг, бу қанчалик иқтисодга фойда келтиради. Баъзи бонкоматларга алоҳида ходим ҳам бириктирилган. Улар карточкани бизни банкимиздан ечиб олинг, деб таклиф билдирмоқда. Зеро, банклар энди пластик карточкани бир-биридан ажратмай қўйди.
Олдин, фақат ўзи берган карта эгаларига хизмат қиларди. Карточкалар нархи ҳам 25 минг сўмдан 6 минг сўмга тушиб қолди. Демак, иқтисодий эффект ошмоқда.
– Бонкаматлар сони ошгани билан нақд пулнинг умумий ҳажмидан бир фоиз олиб қолиш ҳамон давом этмоқда. Бу қачондир тўхтайдими?
– Бир нарсани инобатга олиш керак. Бозор иқтисодиётининг талабларида фойда олишга интилиш бор. Банклар эса тижорат ташкилоти сифатида фойда олмаса ишлагиси келмайди. Улар бонкоматни сотиб олди, пул олиб борадиган инкассатор белгилади, жой олди, электрга улади, камера ўрнатди. Бу харажатларни қоплаб туриш керак. Эсингизда бўлса, бир вақтлар 15-20 фоизга, таниш топсак 10 фоизга пул ечардик. Тўғри, текин қилса ҳам бўлади. Лекин бир йилдан кейин банкоматда пул бўлмайди. Яна таниш –билиш қидиришни бошлаймиз.
– Аҳолининг молиявий саводхонлиги мақталадиган даража эмас. Ёши катталар бонкоматлардан фойдаланишдан кўрқади.
–Тўғри, пандемияда бу масалага кўп дуч келдик. Ёши улуғ инсонлар пластик карточкадан фойдаланишга чўчийди. Бонкомат пулимни бермаса нима бўлади? Карточкани олиб қолса нима бўлади? каби ташвишли савол беришади. Картамдан пул ечиб бер, ёнидаги одамлардан илтимос қилишади. Кодни ҳам айтиб туришади. Ваҳоланки, хорижда битта одам бонкомат ёнида турса, кейингиси бир метр узоқда туради, бу этика.
Биз картадан фойдаланишни муҳокама қилиб турганда, хорижда телефондан фойдаланиш бошланди. Мисол учун, Россияга борсангиз ҳам карта, ҳам телефондан фойдаланадиганлар кўп. Телефонни ортига ўрнатилган чип орқали исталган тўловни амалга ошириш мумкин. Бу ҳамма учун қулай. Негаки, ҳозирги даврда инсон паспортини, пластик карточкасини эсдан чиқариши мумкин, лекин телефонни ҳеч ким уйда унутиб қолдирмайди.
– Сиз айтаётган янги технологиялар туфайли фирибгарлик хавфи ҳам ортиб бориши кузатилган. Аслида янги технологиялар ҳар доим ҳам фойдалими?
– Янги технология келгандан кейин уни ўрганмагунча қўрқув, фирибгарлик хавфи ҳам юқори бўлади. «HFC» ҳам телефондаги янги технология. Тўғри, ҳозирда телеграмм каналимизга кунига 5-6 та картадан пул ўғирлангани борасида шикоят келиб тушмоқда.
Кўпчилик картасидан қандай пул ўғирлаб кетишганини билмайди, карта қўлимда-ку, дейди. Картадан картага пул ўтказгандан кейин сиздан тасдиқлаш кодини сўрайди. У сизнинг шахсий кодингиз. Кодни ҳеч кимга берманг, деган огоҳлантириш ҳам келади.
Аслида бу оддий схема бўлсада, ҳар сафар янги код келади. Шундай одамларни биламан, шахсий кодни 4-5 марталаб бегоналарга айтган.
Мисол учун, биринчи марта 100 минг кетган ва смс келган. Бироқ, телефон қилиб, ўтмади, яна айтинг, деб 500 минг ечган. Кейин яна. Хуллас, картадаги барча пулни фирибгарлар ечиб олган.
Фирибгарлар кўпинча кечки пайт телефон қилади. Бунда улар инсоннинг кун давомида ишлаб чарчаганини ҳисобга олади. «Сиз ютуққа эга бўлдингиз», деб 5 минг ташлаб қўяди. Кейин, «ие, 100 минг юбордим, 5 минг тушдими», дейди. Пул тушиб турибди, ишонасиз. Қолганига код керак экан дейди ва сиз ўзингиз билмаган ҳолда кодни айтиб, барча пулингиздан айриласиз. Ёки телеграмма каналга 200 одам қўшсангиз, 50 минг бераман дейди. Пул ташлайман, деб карта рақамини сўрайди, кейин кодни. Шу тариқа ҳамма пулдан айриласиз. Агар диққат билан ўқисангиз, шахсий кодни ҳеч кимга айтманг, деган ёзув ҳамиша келади. Биз эса ўқиб ҳам кўрмаймиз. Бундай эътиборсизлигимиз анча қимматга тушиши мумкин.