O'tkir xotira sirlari Bolaligida Ibn Sino onasidan «Nega osmon oldin katakchalardan iborat edi-yu,hozir o‘sha katakchalar yo‘q?» deb so‘ragan ekan. Bunday deb so‘rashiga sabab go‘dakligida onasihar xil hasharotlardan saqlash maqsadida uning yuzini elak bilan yopib qo‘yar ekan. Keyinchaliko‘sha manzarani bo‘lg‘usi tabib kuchli xotirasi yordamida xotirlay bilgan ekan. Haqiqatan hamxotiraning imkoniyatlari juda keng. Inson 20 mingdan 100 minggacha so‘zni eslab qolishi mumkin.Masalan, mashhur kompyuter dasturchisi Bill Geyts minglab kodlarni yoddan biladi, deyiladi.Sarkarda Aleksandr Makedonskiy esa askarlarini nomma-nom sanab bergani haqida rivoyatlar bor.O'z navbatida kishi xotirasi juda ko‘p omillarga bog‘liq ekanini ham unutmaslik lozim. Kimdirko‘rganini, kimdir eshitganini yaxshiroq eslab qoladi. Shuningdek, kishi xotirasida qiziqqan narsasitezroq o‘rnashadi. Ba'zan esa ma'lum hissiy kechinmalar unutilgan voqealarni qayta jonlantirganholatlar uchrab turadi. Hatto til o‘rganishga qobiliyati yo‘q, deb hisoblangan kishilar begonamamlakatga tushib qolganida, xotiralaridagi yangi qirralar kashf etilgani ham tajribalarda o‘zisbotini topgan. Ishlamagan tesha zang bosad! Yoshi qirqdan oshgan kishilar gap orasida «Xotirachatoq-da, qarichilik endi» deb qo‘shib ketishi odatiy hol. Aslida esa bunday emas. Ana shubahonaga tayanadiganlar ko‘pincha faol o‘rganish davri tugaganidan keyin o‘rganishga ishtiyoqniyo‘qotishadi va xotirani zo‘r berib ishlatmasliklari natijasida shu ko‘yga tushib qolishadi.Vaholanki, xotirani charxlash kundalik ishiga aylanib qolgan, yoshi yetmishga yetgan aktyorlarbutun boshli matnlarni qiynalmasdan yodlay olishlari barchaga ma'lum. Germaniya va AQSh kabibir qator xorij mamlakatlarida esa, nafaqaga chiqqandan keyin talabaga aylanadigan qariyalarko‘plab topiladi. Ular odatda ijtimoiy-gumanitar fakultetlarga o‘qishga kirishadi va yoshhamkurslari bilan baravar mashg‘ulotlarni o‘zlashtirib, imtihonlar topshirishadi. Demak, xotirazaiflashuviga yoshni sabab qilib ko‘rsatish asossiz bahona. Kaliforniya universiteti tadqiqotchisidoktor Marion Daymond miya faoliyati ustida izlanishlar olib borib «Insonning qarishi xotiradagihujayra bog‘larini yo‘qotmaydi», degan xulosaga keldi. Boshqa tadqiqotlar natijasi ham bu fikrniqo‘llab-quvvatlamoqda. Hatto, agar miya davomli ravishda ishlab, ta'limga yo‘nalib tursa,hujayralararo bog‘lar zichligi yanada mustahkamlanishi xususida qarashlar mavjud. Yetmish,sakson yoshli qariyalar bilan olib borilgan tadqiqotlarda aqliy faoliyatning turli davrlarida e'tiborgaloyiq natijalarga erishish mumkin ekani isbotlangan. Xotira ildiziga bolta urish Demak, xotiraningzaiflashuviga qarilikni sabab qilish o‘rinsiz. U holda kishi xotirasining zaiflashuviga nimalar sababbo‘ladi? Psixologlar bu muammoga bitta sabab qilib testosteron, ya'ni erkaklar garmonida yuzberadigan o‘zgarishni ko‘rsatishgan. Olib borilgan tadqiqotlar testosteronning qondagikontsentratsiyasi va erkak kishi zakovati o‘rtasidagi bog‘liqlikni yuzaga chiqargan. Testosteronkontsentratsiyasining yuqori darajaga chiqishi, erkak kishining xotira va ijodkorlik qobiliyatinipasayishiga sabab bo‘lar ekan. Tadqiqotchilar ushbu qarashni quyidagicha izohlashdi:«Testosteron kishilarda ikkilamchi jinsiy belgilarni harakatga keltiradi. Natijada agressiv xatti-harakatlar va shahvoniy his-tuyg‘ular kuchayadi. Bu esa kishining miya faoliyatini to‘lig‘icha anashu tarafga qaratib qo‘yadi». Demak, xotirasi zaiflashayotganidan shikoyat qiluvchi erkaklarshaxsiy hayotlarini tartibga solib, shahvatni qo‘zg‘otuvchi turli xil omillardan uzoq turganlarima'qul. Aslida psixologlarning mazkur xulosalari sharq an'analarida ham o‘z tasdig‘ini topgan.Ma'lumki, qadimda madrasa o‘qituvchilari o‘z talabalarining zakovatiga putur yetmasligi uchunham ularni nomahramga nazar solishdan qaytarishgan. Imom Shofe'iyning «Begona ayolgaqarash, yodlangan narsalarning unutilishiga olib keladi», degan xikmatli so‘zi ushbu qarashnitasdiqlaydi. Xotira qanday shakllanadi? Fanda xotiraning tabiiy imkoniyatlari uch qismga bo‘libo‘rganiladi. Bular taassurot, qaytarish va assotsiatsiyalar. 1. Taassurotga ko‘rish va eshitish orqaliega bo‘linadi. Insondagi ko‘rish hissi boshqa hissiy a'zolarga nisbatan kuchliroq sanaladi. Chunkiko‘zdan miyaga boradigan nervlar quloq nervlariga nisbatan 20 marta qalinroq. Masalan, MarkTven sahnada o‘ynashi kerak bo‘lgan rolni qaydlar yordamida yaxshi eslab qola olmagach, rasmlarbilan ishlagan va bu qiyinchiliklarni osonlikcha yengib o‘tolgan ekan. 2. Qaytarish. Qadimdako‘pchilik olimlar kichik yoshligidayoq butun boshli kitoblarni aynan qaytarish orqali yod olishgan.3. Assotsiatsiya - o‘xshashlik. Biror faktni boshqa narsa bilan qiyoslash orqali eslab qolish. Misoluchun tanishingizning telefon raqamini uy nomeringiz, tug‘ilgan yilingiz yoki kundalik yuradiganavtobusingiz raqami bilan qiyoslab, assotsiatsiya qilishingiz mumkin. Takrorlash yaxshi, ammo...Xalqimizda «yuz martada yod bo‘ladi, ming martada muhr» degan naql yuradi. Bu maqol asosli,faqat qachonki unga to‘g‘ri amal qilingan taqdirda shunday. Chunki, miya ma'lumotni muhrlashiuchun unga vaqtincha boshqa ma'lumot yuklanmay turishi lozim. Tadqiqotchi Myuller vaPiltsekerlar biror matnni yod olgach, miyani dam oldirish kerakligini ta'kidlashadi. Tin olishjarayonida miya ma'lumotlarni o‘z-o‘zidan takrorlar ekan. Bu jarayon ma'lumot yodlanganidankeyin o‘rinsiz qaytarilaversa ham buziladi. Natijada miyada hech qanday «muhrlanish» jarayoniyuz bermaydi. Xo‘sh, ma'lumotni yodlash bilan mustahkamlash orasida miya qancha vaqt tin olishikerak? Bu savolga ruhshunos olim Peron javob topgan. U bir necha kishilar ustida tajriba o‘tkazib,ularga 18 ta notanish so‘zlarni yodlashni va takrorlab turishni buyuradi. Tajribada so‘zlar 30soniyadan keyin 14 marta qaytarilganda yaxshi samara bergan. Tanaffus 10 daqiqani tashkilqilganda esa 4 marta takrorlash kifoya qilgan. 10 daqiqadan 24 soatgacha bo‘lgan tanaffusdama'lumotlar qisqa muddatli xotirada mustahkamlangan. 24 soatdan ortiq tanaffuslarda takrorlashmiqdori ko‘payib boradi va 48 soatga yetganida 8 marta qaytarish talab qilinadi. Chunki, bu vaqtichida xotiraga o‘rnashgan qo‘shimcha ma'lumotlar xotira quvvatini susaytiradi. Shuning uchunhar 24 soatda yodlangan so‘zlarni qaytarib turish maqsadga muvofiq. Matnning ko‘p jihatlari bir-biriga o‘xshashligi yodlash jarayonini qiyinlashtiradi. Agar so‘zlar majmuasi har xil qilib tuzibchiqilsa, ish osonlashadi. Misol uchun ro‘yxat tartibida yozilgan biror so‘zni eslaganingizdaaqlingizga nima keladi? Tabiiyki, uning ro‘yxatda joylashgan o‘rni. Bu xotiraning kuchiga dalolatqilmaydi. O'sha so‘zni eslash uchun bundan ahamiyatliroq jihat yo‘qligini anglatadi xolos. Shundayekan, yod olinayotgan har bir so‘z o‘ziga xos tarzda boshqalardan ajralib turishi kerak. Ularniyozganda bir xillikdan qochib, rang yoki harf shakllari turlicha qilib tuzilsa, yodlash jarayonidaijobiy natijalarga erishish mumkin. Xotira zaiflashuvi nimalarga bog’liq? - Erkaklarda jinsiygormonlarning buzilishi oqibatida xotira zaiflashadi. Ayniqsa begona ayollarga shahvoniy nazarbilan qarash xotirani zaiflashuvga olib kelishi qadim zamondan ma’lumdir. - Aqliy mehnatnikamligi. Ya’ni inson miyasi ilm olishdan to’xtasa, sekin asta xotira ham zaiflanishi mumkin. - Ko’pruhiy asabiy toliqish ham miya faoliyatini buzilishga olib kelishi mumkin. Ayniqsa o’qituvchilarninertalabdan kechgacha dars berishlari asabiy zo’riqishga sabab bo’ladi. Bu ham keyinchalik miyafaoliyatiga salbiy ta’sir qilishi mumkin. - Har kuni xilma xil xabarlarga diqqatni jalb qilish, kerakli–keraksiz malumotlarni o’rganaverish ham inson xotirasini chalkashtirishi mumkin. Ba’ziolimlarning aytishicha, inson miyasini oshqozonga o’xshatish mumkin. Agar oshqozonga ketma-ketturli taomlar tushsa, uning hazm bo’lishi qiyinlashib oshqozon faoliyati buziladi. inson ham keraklixabar-yangiliklarni ko’p tinglashi yoki eshitishi uning xotirasiga salbiy ta’sir qilishi mumkin.Qishloq odamlarining xotirasi shaharda yashaydiganlarga nisbatan kuchli bo’ladi. Chunki qishloqjoylardagi odamlar turli axborotlardan uzoqda bo’ladi. Ayniqsa sahro joylarda yashaydigan kishilarxotirasi juda kuchli bo’ladi. Albatta buning ham sababi, ularning turli axborotlarni eshitishdanuzoqligi bilan izohlanadi. Aytishlaricha, Bir kuni Eynshteyn do’stining uyiga mehmonga boradi.Do’sti bilan suhbatlashib o’tirgan paytda do’stining yosh o’g’li Eynshteyn oldiga kelib undan birsonning ko’paytmasi haqida so’raydi (aytaylik 9 karra 8), shunda Eynshteyn cho’ntagidan karrajadval yozilgan qog’ozni oladi-da, qog’ozga qarab javobni aytadi. Do’sti bundan ajablanib, nahotkisiz olim karra jadvalni bilmasangiz – deb so’raydi. Shunda, Eynshteyn: Qog’ozda olib yurishmumkin bo’lgan bu narsani miyamga joylashtirmayman. Axir buni cho’ntagimda olib yursambo’ladiku, miyamni band qilishim nima kerak, Xotiramda muhimroq narsalarni saqlashni istayman-degan ekan.Maqola: Aql saytidan olindi.
Manba: Zamonaviy.CoM -Saytdan olindi.
Ushbu ma'lumot dan olindi! < ! > DO'STLARINGIZGA YUBORING:
Quyidagi yangiliklarni o'qing dod devorasiz:
|