Saraton. Bozorning qoq o’rtasida g’ala-g’ovur changi ko’tarilgan. Burqib borayotgan ko’mir tutini issiq havoga qo’shilib nafas bo’g’adigan choyxona yuzida Salima ona ikki sumka bozorlig’i bilan turardi.
Qo’lida yolpig’ich raqs tushardi. Bugun qizi Maxfiratni tug’ilgan kuni. Ul-bul olib bormasa, qo’ni-qo’shni, qarindosh urug’, qolaversa Maxfiratni dugonalari kelib qolishi bor.
Qo’lni iyakka tirovich qilib turaveramiz. Yo’q, pul o’lsin, obro’ ketmasin. Shunday nishonlab berayki, hammasining ko’zi shokasaday, og’zi tandirnikiday ochilib qolsin.
Salima opaning xayollaridan shular o’tdi.
- O’o’o’-lll… dedi tok urgandek bo’lib. Avtobus hozir jo’naydi-ku, tezroq borish kerak. Qo’llariga ikkita zildek sumkasini olib jo’nadi.
… Salima opaning yangi xarid qilgan rezina shippagi juda oyoqni terlatadigan chiqdi. Barmoqlarini qiyib yubogudek og’ir bozorlig’i bilan tez-tez yurarkan, shippak ichida oyoqlari ter suviga sirpanib-sirpanib ketardi. Har sirg’anganida bir to’xtab olardi.
Bekatga yaqinlashayotganida nafas rostlagan bo’lib sumkalarini yo’lakcha chetiga bir-biriga achomlatib qo’ydi. So’ng manglayiga qo’lini tirab, soyabon qildi. Bekat tomonni kuzatdi. Uzoqda avtobuslarning tutun aralash quyuq havoning issiq pari g’ira-shira jilva qilishidan ko’zi tindi.
- Birpas dam olay, o’lsin. Avtobusdan qolsam engil mashinalar bor.
Bozordan shundoq chiqaverishdagi bekat tomonga yo’nalgan yo’lakchaning chap yuzida bir tup sada bo’y cho’zgan. Jon saqlasa bo’ladi. Salima opa xuddi shu sada ostida rohat qilib o’tirardi.
- Hamma narsani obmanmi o’zi? Olma, olxo’ri, sharbatlar. Ha... ha… bor… U bozorliq ro’yxatini tekshira boshladi.
- Ha, es-es! Qurib ketgur es-a. Moy olmabman-ku. Avtobuschiga birpas to’xtab turing deyman. Shu yaqin o’rtada moy sotishadi deb eshitganman, degan xayol bilan vakzalga qarab yurdi. Yo’lakning so’l tomoniga qarab ketaverishda bir to’da xotin-xalaj g’uju-g’uju qilib turishibdi. O’tgan, ketgan ularga bir qarab o’tishadi. Yo’lovchi to’xtaydi. Xotinlar bir nimalar ko’rsatishadi. Yo’lovchilar yana o’tib ketaverishadi.
Xotinlarga yaqin kelganda ularning biri Salima opani biqinidan sekin turtdi.
- Moy oling, opajon oling, tozasi. Saryog’day.
- Ko’ring, juvoznikimas, zovodniki, - dedi yana bir xotin.
- Moy? Salima opa ularga ajablanarli qaradi.
- Ha, necha litr? Sekingina o’g’rimushukka o’xshab so’radi. Ko’zlarini atrofga alang-jalang qilib. Salima opaga jon kirdi.
- Voy, moy olishim kerak edi-ya, yaxshi bo’ldi. Yo’limdan chiqdi. Gaplarining orasiga maqol ham qistirib o’tdi. Beraman desa qo’liga chiqarib qo’yar yo’liga. Moy sotuvchi xotinlar Salima opaga aridek yopishib ketishdi.
- Mendan oling, sifati yaxshi. Salima opa qaysisidan olishni bilmay boshi garang edi. Shoshdi. Chetroqda qarachagina yuzi puchuq «nurlikkina» bir ayol turardi. Qulog’idagi tuyatish tilla sirg’asi kir bosib qoraygan, qizil ko’zchasigina yaltirab ko’rinardi. Salima opa erib ketdi. Rahmi keldi. Dehqon bo’lsa kerak. Kel shundan ola qolay. Dexqonga dexqondan boshqasini rahmi kelmaydi, o’zi. Savdogarlar bir kunini qiladi-da deb o’yladi. O’zimizga o’xshagan odam shekilli. Salima opa unga qarab bordi.
- Yog’, oling, opa – dedi Salima opaning ko’ziga nurlikkina ko’ringan ayol.
- Qancha singlim, ko’zimga issiq ko’rinyapsiz?!
- Yo’g’e… Xixxi-xi, betlikmasman…. 1500…
- Ha… Bo’larkan-ku, yog’ni narxini tushursa ham. Qolgan gapini ichida aytdi. Do’konda ikki ming. Farqi do’konniki qadoqlangan, yaltiroq qog’ozi bor, xolos. Cho’ntakkayam foyda, sevinib qo’ydi.
- Uch litr.
- Mana, to’rt yarim ming so’m… Rahmat
- Osh bo’sin, kep turing opa!
Salima opa shoshilgancha ketdi. Avtobus endigina jo’nay deb turgan ekan. U zildek sumkalari bilan avtobus zinasiga bir oyog’ini qo’yib ikkinchi oyog’ini qo’yish uchun ko’targanida avtobus og’ir yo’taladigan kishidek «dur-durlab», silkinib yurdi. Bir amallab joylashdi. Hali nafas rostlab ulgurmasdan yonidagi sherigi:
- Yog’ qancha bo’ldi? – deb so’radi. Sumkadan chiqib turgan moy to’la idishlarga qarab.
- Bir yarimdan, uch litr oldim to’rt yarimga …
- Yaxshi, arzon ekan. Zavodmi?
- Zavvod…
Salima opa dadilgina bo’lib, sherigiga o’tkir nigohini qadadi.
- Magazindan olmabsiz-da. Qo’lakilarni hammasiyam yaxshimas. Bir xilidan sovunni xidi keladi. Yana bir xili bor, qozonda ko’pirib ketadi. Ko’pik… og’zini chekkasini artdi orqa o’rindiqdagi ayol, Salima opani ensasi qotdi.
- E, hamma moy birda: Arzon bo’lsa, magazinniki qimmat, bildingizmi. Farqi yo’q. Bari bir moyda. Magaziningizniki yaltiroq qog’oz bilan chiqadi. Bu o’zimizga o’xshagan prastoy. Salima opa ishonch bilan gapirdi.
- Shunaqa deng…
Orqa o’rindiqda o’tirgan ayol beparvogina bosh irg’adi. Avtobus ularni tebratib borardi. Yo’l haqi yig’uvchi bola Salima opa bilan sherigini uyg’otdi.
- Mana… Salima opa yo’l haqini uzata turib ichida. Moy arzonga tushdi. Yo’l kirani ko’tardi. Birov berganday bo’ldi.
… Qishloq ko’chalaridan chang ko’tarib avtobus kirib bordi. Uyiga zo’rg’agina etib kelgan Salima opa bozorlig’ini bo’la boshladi.
Gugurtdan salgina katta qutichadagi holvani olgan nevarasi xursandligidan uyda charxday aylana boshladi. Xali buni, hali uni bir titib ko’radi.
– Qo’y, u onangga – deydi, Salima opa qayg’uruvchi ohangda.
- O’tirib e! – dedi holvani «qars» etib tishlab kovshangan onasi. Bola aylanib buvisining qo’yniga o’tirib irg’ishlay boshladi.
Maxfirat o’zi uchun olingan sirg’ani taqib chiqqani narigi xonaga kirib ketdi. Kelin Eltifotxon esa o’ziga tegishli piyoz, quruq choy, guruch shunga o’xshashlarni olib oshxonaga chiqib ketdi.
Salima opa toliqqandan quyilgan choyini ichmay mudrab qoldi. Bir mahal sichqonning «qitir-qitir»idan uyg’onib chap ko’zini ochib, o’ng ko’zini qini bilan soatga qaradi. Hali zamon mehmonlar kelib qolishi mumkin. U tezda o’rnidan turib kelinini chaqirdi-da osh masallig’larini olib kelishini buyurdi.
- Siz qozonni osavering! - bu yog’ini o’zim qotiraman.
- Xo’p. Hozir. Eltifot qaynonasining oldiga aytilgan osh masalliqlarini keltirgach zira topish kerakligi esiga tushdi.
- Mohi. Kelinoyisi uni erkalash ohangida chaqirdi.
- Ha, nima deysiz? – dedi dasturxon tuzayotgan Mohi.
- Qozonni o’choqqa ildim. Hozir qiziydi. Yog’ni solib habar olib turing, zira topib kelay. – Bo’pti. Bo’pti… Mohi qozonga moy quyib kirib ketdi. Ziraga
ketgan kelin shoshgancha kelib qozonga ko’z tashladi. Qozon bo’m bo’sh, ammo tubida nimadir «chsirlab» yo’qolardi.
Hayron bo’ldi.
- Mohi yog’ solmadimikan degan gumon bilan uni chaqirdi.
- Mohi
- Ha-a-a…
- Yog’ solmadingizmi?
- Soluvdim.
- A-a, qozon bo’m-bo’sh-u?!
- Ie… Nega? O’nday bo’ladi?- deb, shoshilgancha yugurib keldi.
- Bilmasam. Kelin idishdagi moydan ikki cho’mich o’lchab qozonga quydi. Qozonga tushgan moy bir pasda qaynab, vaqirlab, par chiqarardi.
Eltifot xayratlanganidan idish ichidagi «antiqa» moydan qoshiqqa ozroq qo’yib, ichib ko’rdi. Mohiyam ichdi. Aynigan qora choyning ta’mi. Shu on qaynona so’roqqa chaqirilib tergov boshlandi.
- Qiziq, deya boshini ushladi Salima opa.
- Aldashdimikan-a? Hayoliga birinchi kelgan fikr shu bo’ldi. Labarotoriya natijalariga ko’ra uchala idishda moy emas, qora choy ekanligi aniqlandi.Olovga moy sepgandek qo’shnisi Bibigul opa:
- Tanishdan olish kerak-da… dedi - angrayib. Qo’shnisini ko’nglini ko’tarmoqchi bo’lgan Bibigul opa:
- Issiqda o’zi choy kerak-da – xox-xa-xa. Moy chanqoq bosarmidi. – Eltifot biznikiga chiqing, meni ayting, moy bersin. U o’zini yaqin tutib mehribonchilik qilishini bildirdi.
Salima opa tutaqib moychi ayolni bir maydon qarg’ab u go’rdan olib bu go’rga ko’mdi. Tug’ilgan kun matomga aylanmasin deb o’zini zo’rg’a bosdi. Ammo ertaga tishini doktorga ko’rsatish baxona «Nurlikkina» ayolni – dabdala qilib kelishini kun rejasida birinchiga yozib qo’ydi.
* * *
Vogzal yaqinidagi uyi buzilgan arilar yana g’uvillab o’tgan ketganni talar edilar. Hovluqqancha yugurib kelgan Salima opa o’pkasini qo’ltiqlagancha g’uvillayotgan arilardan kechagi «nurlikkina» , «Qora ari»ni surishtira ketdi.
- Nima? U kecha chiqdi xalosmi?
- Ha, opa. Uni biz tanimaymiz. Nima gap? Tinchlikmi? Yo moy kerakmi?
- Moy o’lsin, moy o’lsin-a. U manjalaqi meni aldabdi. – dedi Salima opa qizishib. Hozir «qora ari» bo’lganida so’zlari bilan baravar qaltirayotgan qo’llarida bo’g’izlab o’ldirgisi kelardi.
- Aldabdi?
- Kecha uch litr olgandim. Hammasida qora choy ekan. O’zi bo’lganda boshiga otardim. U uying kuygurni.
- Choy... deyishdi arilar g’uvillashidan to’xtab.
- Ko’ringlar. Salima opa hammani ishontirishga tirishib. Arilar elka qisishdi.
- Top dardingga davo. Salima opa o’zini koyigan bo’ldi.
Arilardan biri gap boshlab qo’ydi, hamma arilar uni tinglashga tushdi.
- Shu ayolning yog’i hammamiznikidan arzon. Kechaginda hayron bo’lib, bir ko’ray yog’ingizni desam – deng, hech unayvermadi. Keyin sekingina oldimda xidlab ko’rdim. Moyga o’xshaydi qo’limni botirsam. Ammo deng, tagi su-u-uyuq. So’rasam shosha-pisha qo’limdan yulqib oldi. Yana hech narsa bo’lmaganday fartugiga solib qo’ydi. Odamning olasi ichida bo’larkan, opa. Demak gap bu yoqda ekanda deb ichidan achinganday bo’lib xo’rsinib qo’ydi. G’uvillashdan ancha burun to’xtagan arilar g’uvillashini davom ettirishdi.
- Bizdan oling opa. Kuymaysiz. Bizniki ishonarli.
– Manzilimizni aytaman keb olib ketaverasiz – dedi yana biri ishonchga kirish uchun g’uvillab. Salima opa ichida o’ylaganini sirtiga chiqarib baralla xitob qildi:
- Oyligimni yarmiga moy olsamam do’kondan olaman. Arzonni sho’rvasi tatimas deb shunga aytsalar kerak. Qalbaki, arzon, sifatsiz «Qora yuvindi»ni olmanglar deb hammaga jar solaman dedi-yu, tezda jo’nab ketdi.
* * *
Arilar Salima opani chaqmoqchi bo’lishdi. «- Achchig’idan aytdi-ku!» deyishib bir-birlarini yupatishdi